اصفهان ، نیشابور ، رشت ، کرج
راههای صفویه
در تاریخ ایران پس از اسلام ، سلسله صفویه نقطه عطفی است. پس از قرنها فرمانروایی بیگانه ، ایران دوباره به کشوری قدرتمند و مستقل تبدیل میشود پادشاهی صفوی با تاجگذاری شاه اسماعیل در تبریز در سال 907 ه.ق آغاز و با تسخیر اصفهان توسط افغانها در سال 1135 ه.ق پایان مییابد. پادشاهان صفوی، خصوصا شاه عباس به این نکته پی برد که تجارت و بازرگانی میتواند کشور را در کوتاهمدت به رونق اقتصادی برساند و برای تحقق این منظور، ضمن برقرار کردن امنیت بعضا پایدار در سر حدات و شبکهء ارتباط کشور، دست به تعمیر راهها و احداث کاروانسراها زد. در واقع از این زمان است که مشاهده میشود گروههای مختلف اروپایی به قصد تجارت، اهداف سیاسی یا نظامی به ایران سفر کرده، کمپانیهای هند شرقی،انگلیس،فرانسه و هلند در ایران تأسیس میشود و سیاحان و گردشگران متعددی همچون پیتر دلاواله،آدام اولئاریوس،شاردن،تاورنیه،برادران شرلی و دیگران برای بازدید از ایران میآیند
شاه عباس صفوی، اهتمام ویژه ای نسبت به امور راهها و بناهای میان راه به خرج داد و راهها و کاروانسراهای متعددی ساخت که به راهها و کاروانسراهای شاه عباس معروفاند. از معروفترین اقدامات او در این زمینه احداث راههای سنگفرشی بود.راههای سنگ فرش در بسیاری از نقاط کشور(مانند مناطق شمالی و کویری)که به علت عدم وجود زمین سفت و سخت،حرکت چهارپایان و وسایل نقلیه چرخدار را با مشکل مواجه میکرد،به وجود آمدند. در منتظم ناصری درباره ی جاده سنگفرشی مازندران آمده است:
"چون شارع مازندران را از بسیاری باران،غالبا گل و لای بود و چارپایان قوافل در آن فرو میرفتند،شاه عباس به میرزا تقی خان وزیر،مازندران حکم کرد که از ابتدای حدود سواد کوه پلهای عالی بر روی رودهای بزرگ ببندد و تمام راه را با سنگ و گچ و آجر بسازد و خیابانهای پهنی احداث کند و در دو طرف خیابان درخت غرس نماید تا معبر قافله ها و عابرین،با وسعت و صفا شود.تمام مخارج راه راه شاه عباس خود محتمل شد و این راه در سال 1031 هجری به اتمام رسید،چنانکه ماده تاریخ آن کار خیر می‌باشد "
از نظر برقراری امنیت در جادهها در تاریخ عالمآرای عباسی آمده:
"برای تأمین امنیت راهها مأموران ولایات مسئول بودند.ابتدا تحقیق کردند که در هر ولایتی،معظم قاطعان طریق چه جماعتاند،همت بر فنا و اعدام این طبقه گماشتند،در اندک زمانی اکثر سردمداران این گروه را به حسن سعی و تدبیر به دست آوردند.بعضی به مسلک انقیاد و فرمانپذیری درآمدند برخی دیگر را بیملاحظه به شحنه سیاست سپرده خلایق را از شر آن طایفه آسودگی بخشیدند"
در باب نحوهء سفر و مسافرت در زمان صفویه،شکل کاروان‌ها،حرکت و اطراق و مسایل دیگر در سفرنامههای جهانگردان خارجی که آن زمان به ایران آمدهاند مطالب فراوانی ذکر شده است.شاردن در جای جای سفرنامه ده جلدی خود نحوهء مسافرت و منزل کردن و غذا خوردن در راهها و بستن باروبنه را به تفصیل آورده است.او میگوید:
کسانی که از دیدار مشرق زمین محروم ماندهاند مشکل است که سهولت مسافرت در ممالک شرقی را پیش خود تصور و تجسم او به عنوان جمعبندی نظر خود را چنین اعلام می‌کند:
"علیرغم آنچه که گفتم،در تمام جهان کشوری مانند ایران برای سیاحت و جهانگردی وجود ندارد، خواه از لحاظ قلت خطرات و یا امنیت طرق که مواظبت دقیقی در این مورد به عمل می‌آید و خواه از نظر کمی مخارج که معلول کثرت و تعداد عمارت عمومی مخصوص مسافرین در سرتاسر امپراطوری، در بلاد و بیابان است.آنها در این عمارت به رایگان سکونت اختیار میکنند،به علاوه در نقاط صعب العبور پلها و جادههای مسطحی(شوسه) وجود دارد که برای کاروانیها و کلیهء کسانی که برای کسب نفع در حرکتاند تعبیه شده است."
کاروانسراهای صفوی
از زمان شاه عباس به بعد کاروانسراهای مخروبه سراسر کشور مورد تعمیر قرار گرفت و بازسازی شد.و تعداد بیشماری کاروانسرای جدید و آبانبارهای بزرگ در مسیر جادههای کشور بنا گردید.
عصر صفوی را دوران طلایی احداث کاروانسراهای بزرگ دانستهاند.در این زمان ضمن این که کاروانسراهای فراوانی ساخته شد بر حجم و وسعت کاروانسراها نیز افزوده گردید شاه عباس فرمان داد تا نهصد و نود و نه کاروانسرا بنا کنند و دست نگاه داشت،چون عدد هزار را لفظ خفیفی میدانست،بنابراین دستور داد که یکی کمتر از هزار بنا کنند تا در شمارش آن اندکی درنگ شود و آیندگان ارج این کار بزرگ او را بدانند
در این دوران فعالیت شدیدی در جهت ساخت و ساز کاروانسراها و سایر بناهای مشابه به راه افتاد.گذشته از انگیزههای بازرگانی و افزایش ضریب امنیت تجاری در ایران،دلایل دیگری بر این مسأله میتوان اقامه کرد.هیلن براند وقتی که از ساخت چنین بناهای عام المنفعهای در قرون پنجم و ششم ه.ق.یاد می‌کند،دو دلیل میآورد که به دوران صفویه نیز قابل تعمیماند:اول ثروت و دوم ایمان اسلامی:
این تصور که فریضه لازم حاکمان مسلمان درست کار است که برای رفاه عمومی کاروانسرا بسازد، در ابتدای دورهء میانی اندیشه اسلامی پدیدار شد در یکی از نمونههای اولیهء ادبی به نام مرآت الامرا که نام‌های است از عبد اللّه ابن طاهر به پسرش، وی سفارش می‌کند که برای رفاه عمومی، رباط بسازد و نظرات مشابهی نیز از سوی نظام الملک در سیاستنامه اظهار گردیده است.
یکی از مسائل جالب در مورد کاروانسراهای صفوی مسألهء انتخاب یک طرح ثابت برای این کاروانسراها است که حدس وجود یک دفتر مرکزی هماهنگکننده در تشکیلات حکومتی صفوی را بسیار متحمل می‌کند.هیلن براند میگوید:
"پلانهای کاروانسرا در دوران صفوی میتواند نشانهای از فعالیتهایی که مشخصا در دیگر نواحی صفوی دنبال نمیشده است تعبیر شود،یعنی استفاده از طراحی صوری مانند مساجد ایالتی عثمانی،چنانچه به مثابه سنت معمول،شاه عباس اول بیشتر آنها را ساخته بود. وجود نوعی دفتر مرکزی که کار را همآهنگ کند و در آنگونههای استاندارد کاروانسرا استنتاج شوند کاملا ممکن مینمود"
· کاروانسرای مادرشاه:
مادر شاه سلطان حسین صفوی (آخرین پادشاه صفوی) پس از ساخت مدرسه چهارباغ موقوفات فراوانی به آن اختصاص داد که این موقوفات شامل چندین مزرعه، باغ، مغازه و کاروانسرا بود. یکی از موقوفات مشهور این مدرسه کاروانسرای مادر شاه بود که دیوار به دیوار مدرسه قرار داشت. پس از حمله افغانها تمامی این موقوفات از جمله این کاروانسرا رو به ویرانی نهادند.
کاروانسرا و مدرسه مادرشاه و همچنین بازارچه بلند مربوط به
دوره صفویه به صورت یک مجموعه به هم پیوسته در این نقشه مشخص هستند.
· هتل عباسی
یکی از هتل‌های بزرگ ایران اصفهان است که به دلیل معماری آن، که از معماری دوران صفوی الگو گرفته و نیز واقع شدن آن در میان بافت تاریخی اصفهان دارای اهمیت فراوان است.
در هنگام ساخت سعی بر آن بود که بازمانده کاروانسرا مورد مرمت قرار گیرد و طراحی بنا نیز هماهنگ با معماری عصر صفوی باشد. آرایش داخلی بنا هم به گونه ای طراحی شد که بیان‌گر جلوه های اصیل هنر ایرانی باشد. سرانجام هتل شاه عباس در سال ۱۳۴۵ افتتاح گردید. مهمانسرای عباسی با ۲۳۱ اتاق، سوئیت و آپارتمان است
· کاروانسرای قدمگاه نیشابور
قدمت آن به اواخر دوره‌ی صفویه می‌رسد، در شهر قدمگاه – شهرستان نیشابور- قرار گرفته است. این بنا، در کنار بناهای دیگری چون بقعه، چاپارخانه و حمام قدمگاه ، است.
این کاروانسرا در گذشته، به عنوان محل استراحت و اسکان مسافران، تاجران و ... بهره‌برداری می‌شده و امروزه به عنوان یک اثر معماری، تاریخی و فرهنگی، از بناها و جاذبه‌های شهر قدمگاه است.
کاروانسرای قدمگاه، در شمار کاروانسراهای دشت است که با حیاط مرکزی و به شیوه‌ی دو ایوانی، بنا و عناصر کالبدی اصلی و فرعی یک کاروانسرا در ساخت آن، رعایت شده. مدخل اصلی ورودی که در سوی شرقی کاروانسرا قرار دارد و دارای سردرب بلندی است که به وسیله‌ی دالان طولانی و هشتی به داخل کاروانسرا راه پیدا می‌کند و مفصل ارتباطی بین ورودی و حیاط به شمار می‌آید. هشتی یاد شده، دو اشکوبه است و اتاق‌هایی در طرفین و در هر دو اشکوب، برای اقامت نگهبانان کاروانسرا و رئیس کاروانسرا و ... پیش‌بینی شده است.
حیاط مرکزی کاروانسرا، دارای تقریباً 625 متر مربع، مساحت است. باراندازی مرکزی در درون این حیاط قرار داشته، که اکنون، اثری از آن نیست. در این بنا، 18 ایوانچه سامان یافته است که در انتهای هر کدام از آنها، حجره‌ای متصل به آن، پیرامون حیاط قرار گرفته است. در درون همه‌ی ایوانچه‌ها و حجره‌ها، بخاری دیواری و طاقچه‌هایی، تعبیه شده. کف ایوانچه‌ها از کف حیاط، حدود یک متر، بلندتر است.
اصطبل‌های کاروانسرا، به شکل U ساخته شده‌اند و سرتاسر پشت حجره‌ها، دور تا دور کاروانسرا را در بر گرفته و تنها در محل هشتی ورودی و ایوان غربی، قطع شده‌اند. چهار ورودی، در چهار گوشه‌ی فرعی حیاط کاروانسرا، این اصطبل‌ها را به حیاط، مرتبط می‌سازد.ایوان ورودی کاروانسرا، هم‌سطح با دیوارهای طرفین، ولی بلندتر از آنها، برپا گردیده، و طاقنماهایی کم‌عمق و تزئینی، با قوس کلیل، در دو طرف ورودی، روی دیوارها، اجرا شده است. مساحت کل کاروانسرا، حدود 3100 متر مربع و زیربنای آن، حدود 2650 متر مربع است.
· کاروانسرای شاه عباسی نیشابور
امروزه کاربری موزه و فروش صنایع دستی دارد و در بافت مرکزی شهر نیشابور، خیابان امام خمینی (نیشابور)، قرار دارد.همانند بازار تاریخی نیشابور، گمان بر این است که ساخت این کاروانسرا از جمله اصلاحات دوره شاه عباس صفوی در نیشابور بوده است.
رباط شاه عباسی، کاروان سرای عباسی، رباط نیشابور از جمله نام‌های این بناست.
این کاروانسرای در دوره‌های مختلف تاریخ کاربری متفاوتی داشه‌است.در دوره قاجار به عنوان یتیم خانه، در دروه پهلوی، شهربانی و ژاندارمری و پس از انقلاب اسلامی ایران تا سال ۱۳۶۷ انبار و از سال ۱۳۷۴ به بعد به عنوان اثر تاریخی و موزه مورد استفاده قرار گرفته و می‌گیرد غرفه‌های ضلع شرقی به «موزه نیشابور» اختصاص یافته که از سه بخش باستان شناسی، مردم‌شناسی و بخش ویژه تشکیل شده است.
این بنا- با توجه به کاربری آن در طول تاریخ-، دارای یک صحن مرکزی ، ۲۴ حجره، چهار ایوان، اصطبل و سکوی بار داشته و دارد بنای این کاروانسرا را به دوره شاه عباس صفوی نسبت داده‌اند. از لحاظ وضع بنا، دیوارها، ایوان‌ها و سقف غرفه‌ها از آجر، به صورت ضربی، با ملات گچ و ماسه و سنگ لاشه، در پی بنا، ساخته شده و روکار آنها در تعمیرات مکرر بازسازی شده است.
فرم بنا نیز از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل و به ابعاد 69 در 68 متر می‌باشد. این بنا دارای یک حیاط مرکزی بوده که تعداد 24 حجره در پیرامون آن قرار دارد. ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است که دارای هشتی مفصلی می‌باشد. در پشت حجره‌ها، اصطبل‌ها قرار گرفته‌اند که محل نگهداری احشام و چهارپایان بوده است و سکوهایی نیز جهت قرار دادن بار و اموال مسافرین در آن ایجاد شده است
· کاروانسرای شاه عباسی کرج
بنایی سنگی-آجری و دارای بیش از ۳۰۰۰ متر مربع مساحت است. این کاروانسرا متعلق به دوران صفویه بوده و بین سال‌های ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده‌است این کاروانسرا در ابتدای ساخت برای کاروان‌ها و مرکب‌هایشان به عنوان مکان استراحت بوده و در اوایل دوران قاجاریه تبدیل به پادگان یا قلعه نظامی شد و در اواخر دوران قاجار نیز به عنوان مدرسه (موسوم به فلاحت) از آن استفاده می‌شده‌است.مساحت کل بنا ۳ هزار متر مربع و مساحت حیاط میانی ۹۰۰ متر مربع است. ورودی کاروانسرا نیز از ایوان شمالی است. پیرامون حیاط میانی آن ۲۱ حجره ایوان‌دار برای استراحت مسافران و پنج بارانداز برای نگهداری کالا و جایگزینی همراهان و نگهبانان کاروان‌ها در نظر گرفته شده‌است در ساخت این بنا از سنگ، آجر، چوب و کاهگل استفاده شده‌است
· کاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون)
کرمانشاه – همدان ورودی کاروانسرا در جنوب آن قرار دارد و در هر طرف آن هفت طاقنما و دو سکوی سنگی ساخته اند. پس از ورودی، هشتی چلیپا شکل و گنبد داری وجود دارد و دارای بخش هایی چون شاه نشین و طاقنماهایی در دو طبقه است. پس از عبور از هشتی صحن قرار دارد که در میانة هر ضلع آن ایوانی و در هر سوی این ایوان ها ، سه حجره با ایوانچه جلوی آن قرار دارد. این 24 حجره دارای یک ایوانچه مشرف به حیاط هستند که در پشت این ایوانچه ها فضای اصلی حجره قرار دارد و ورودی آن درست در وسط ایوانچه قرار گرفته است. پوشش حجره ها از نوع طاق آهنگ تیزه دار با یک نورگیر در وسط آن است. بعلاوه در گوشه های حیاط ایوانچه هایی تعبیه شده که هر یک به سه حجره مرتبط است. در پشت حجره ها و بر گرداگرد بنا، شترخوان ها یا اصطبل های L شکلی قرار دارد. چهار برج با اشکال متفاوت در چهار گوشه خارجی بنا قرار داشته که امروزه فقط یک برج مدور در گوشه شمال غربی و بقایای برج دیگری در جنوب شرقی کاروانسرا دیده می شود.
· کاروانسرای امامزاده هاشم رشت
کاروانسرا ها در سواحل به تبعیت از فرم کلی کاروانسرا ها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت بنایی با حیاط مرکزی ساخته شده است. در اینجا باید گفت که اگرچه فرم حیاط مرکزی با فضای محصور داخل حیاط که امکان کوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها را کاهش می دهد، از لحاظ اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست؛ ولی از جهت ایمنی و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، فرم بسته و کاملاً محصور کاروانسرا منطقی و صحیح می باشد.
با وجودی که فرم کلی بنا کاملاً محصور می باشد، ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به این ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است، تا حدی برای مسافران فراهم بوده است
